Wiek dojrzewania
Wiek dojrzewania jest również okresem szybkiego i znacznego rozwoju umysłowego. Młody człowiek zaczyna przyswajać sobie zdolność rozumienia i posługiwania się pojęciami ogólnymi (abstrakcyjnymi), takimi jak wolność, sprawiedliwość, prawda itp., których przedtem nie rozumiał. Uzyskuje również zdolność analizowania i rozumowania, jakkolwiek zdolność tę ma jeszcze w stopniu niedostatecznym, a często nawet prymitywnym. Wypowiadane w tym wieku sądy nie zawsze są oparte na przesłankach logicznych i ścisłych — często natomiast opierają się one na podłożu raczej uczuciowym. Dyskusja między młodzieżą a dorosłymi bywa nieraz trudna, gdyż argumenty dorosłych nie trafiają do jej przekonania op tego o motywy uczuciowe i nieraz sprzeczne z logiką.
Te wszystkie zdobycze w połączeniu z bujnym rozkwitem życia uczuciowego przyczyniają się do tego, że młody człowiek zaczyna interesować się i poznawać swoje własne życie wewnętrzne.
Odkrycie własnej indywidualności i odrębności od innych przez pewien czas pochłania jego uwagę w bardzo dużym stopniu. Odkrywa on coraz to nowe dziedziny życia wewnętrznego i te odkrycia napełniają go dumą i nadmiernym często poczuciem własnej wartości. Wydaje się mu, że jest znacznie lepszy i wartościowszy od innych, że dokona w życiu rzeczy niezwykłych. Stąd rodzi się uczucie wyższości i lekceważenia w stosunku do innych, a szczególnie w stosunku do dorosłych. Ten lekceważący stosunek zaznacza się również w odniesieniu do rodziców i wychowawców. Młodzież w tym wieku najczęściej nie chce uznawać żadnych autorytetów i jest nastawiona buntowniczo do wszelkich uznawanych zasad..
To nastawienie krytyczne i opozycyjne nie posiada wyłącznie cech negatywnych. Z krytyki otoczenia i istniejącej rzeczywistości oraz szeroko rozbudowanych stanów emocjonalnych powstają początkowo niejasne i mgliste — później coraz lepiej sprecyzowane — własne poglądy na przyszłość i na swoją rolę w życiu. Myśli o przyszłości są zwykle w tym wieku pełne optymizmu i zapału do czynów niezwykłych i bohaterskich, tak że często można nazwać je raczej marzeniami, a nie realnymi projektami.
Okres ten jednak kryje w sobie wiele niebezpieczeństw i zasadzek. Młody człowiek wyrywa się do samodzielności i postępowania niezależnego od opinii starszych, a nawet do wyraźnego przeciwstawienia się tej opinii. Chce sam decydować o tym, co jest dobre i co jest złe, jakkolwiek niemożność dostatecznie trzeźwej oceny różnych zjawisk oraz brak równowagi emocjonalnej nie pozwala mu nieraz na wybór najwłaściwszej drogi postępowania.
Występuje wówczas wielka wrażliwość i podatność na wszelkie wpływy środowiska i otoczenia. Teatr, kino, literatura, pisma ilustrowane, wreszcie najbliższe otoczenie — przykład kolegów — wszystko to znajduje bardzo żywy oddźwięk i reakcję. Pochodzące stąd bodźce urabiają w dużym stopniu charakter, a nawet kierunek zainteresowań i zamiłowań.
Bodźce te, zależnie od ich wartości, mogą wpływać albo dodatnio, konstruktywnie i harmonizująco na psychikę młodego człowieka, albo destrukcyjnie i rozkładająco pod względem moralnym. Pobudzona fantazja i naturalna w tym okresie wzmożona odwaga może młodego człowieka pchnąć zarówno w kierunku czynów szlachetnych, prawych, a nawet bohaterstwa i poświęcenia — jak i w kierunku chuligaństwa, pijaństwa, a nawet czynów przestępczych, które popełnione w stanie pewnej ograniczonej zdolności ich oceny mogą fatalnie zaciążyć nad jego dalszym losem.
Należy też zwrócić uwagę, że w okresach wojennych i bezpośrednio po wojnie oraz w latach wielkich kryzysów społecznych młodzież przeżywa znacznie więcej niż w czasach normalnych, i ma możność obserwowania z bliska lub nawet brania bezpośredniego udziału w różnych trudnych i skomplikowanych sytuacjach życiowych. Pod wpływem tej zwiększonej ilości przeżyć i doświadczeń i to często doświadczeń przykrych — następuje przyśpieszony rozwój psychiczny — rozwój ten nie jest tak harmonijny, jak powinien być. Odbywa się w warunkach trudnych, wymagających nieraz dużej odporności psychicznej i siły moralnej. Młodzież wtedy zmuszona jest w tempie przyśpieszonym zdawać odpowiedzialny i trudny egzamin życiowy.
W takich warunkach może się zdarzyć, że jednostki słabsze i mniej odporne nie zdają tego egzaminu i wybierają drogę pozornie łatwą, która prowadzi do wypaczenia i zmarnowania najlepszych nieraz szans życiowych.
Ta powyżej przedstawiona w skrócie ewolucja prawie wszystkich dziedzin życia duchowego młodzieży w wieku dojrzewania jest następstwem wielu czynników — jednak zasadniczą rolę odgrywają w niej wpływy hormonalna, a szczególnie wpływy hormonów płciowych.
Zachodzące pod wpływem tych hormonów zmiany w ustroju są źródłem wielu niepokojów i konfliktów, zarówno z sobą samym, jak i z otoczeniem. Przyczyną tych niepokojów jest również między innymi niedokładna albo błędna ocena różnych procesów i doznań, jakie w tym czasie zachodzą wewnątrz ustroju. W związku z tak gwałtownymi i wielkimi zmianami fizjologicznymi powstają w organizmie pewne nowe objawy, a nawet przejściowe niedomagania, o których była mowa w poprzednich rozdziałach. Te normalne przeobrażenia ustroju stają się jednak czymś niezwykłym i tajemniczym, wprawiającym w ruch najgłębsze stany emocjonalne i pobudzającym fantazję, stają się źródłem licznych konfliktów wewnętrznych i nieporozumień z otoczeniem. Zmienność nastrojów, jaka cechuje ten okres, wyraża się, między innymi, w stanach podniecenia i nadmiernej aktywności na zmianę z uczuciem zniechęcenia i niezadowolenia; w nieoczekiwanych uczuciach radości lub smutku nie mających uchwytnego uzasadnienia.
Ponieważ okresowi temu towarzyszy często nieufność do starszych, młody człowiek boi się mówić o swoich przeżyciach,, kryje się z nimi, przyczyniając się do utrzymywania się przez jakiś czas tego stanu podniecenia i niepokoju. Dopiero około 17 roku życia następuje pewne uspokojenie. Między 17 a 21 rokiem występuje powolny proces uzyskiwania równowagi pomiędzy stanami uczuciowymi a rozsądkiem.
Jak widzimy z powyższego opisu — pierwsze objawy popędu płciowego i dojrzewania płciowego — czyli wystąpienie pierwszej miesiączki u dziewczyny i pierwszej polucji u chłopca — wyprzedza znacznie okres dojrzałości całego ustroju. Występują one znacznie wcześniej nim organizm jest przystosowany do odpowiednich reakcji emocjonalnych i psychicznych oraz prawidłowego wykonywania bez szkody dla siebie odnośnych czynności fizjologicznych.
Zrozumienie i należyta ocena tego podstawowego faktu zarówno przez rodziców, jak i przez młodzież powinny ułatwić tej ostatniej właściwe przejście przez trudny okres dojrzewania.